Historia e Popullit Shqiptar

PARATHËNIE

N vitin 1959 u botua n Tiran vllimi i par i Historis s Shqipris, i cili, s bashku me vllimin e dyt, q doli m 1965, prbn veprn e par shkencore prgjithsuese pr Historin e Shqipris, t hartuar nga nj grup autorsh.

Historia e lasht (Ilirt) prbnte pjesn e par t vllimit t par t botimit t vitit 1959. Ajo shrbeu si baz pr hartimin e tekstit t ri t Historis s Shqipris q u prgatit dhe u botua
si maket pr diskutim n vitin 1973. Pjesa e par e vllimit t par t ktij botimi t ri (1973)
prfshinte periudhn e historis s lasht, nga fillimet e shoqris njerzore e deri n fillimet
e mesjets s hershme shqiptare. Ajo u prgatit nga prof. Selim Islami (redaktor prgjegjs), prof. dr. Muzafer Korkuti, prof. Frano Prendi dhe prof. dr. Sknder Anamali. N vitin 1977, historia e lasht u botua e ripunuar dhe e plotsuar me t dhna t reja nga kta autor, n
form dispense, pr prdorim t brendshm. Ky tekst, me pak shkurtime, u botua edhe n
frngjisht m 1985 si vllim m vete, pr t’u shfrytzuar nga studiuesit dhe nga lexuesit e huaj, me titullin Les Illyriens - Aperçu historique, Tirana, 1985.

Pjesa e par, Ilirt, q prfshihet n kt botim t ri (vllimi i par), sht mbshtetur n variantet e vitit 1977 dhe 1985, por t ripunuara dhe t plotsuara prej t njjtit grup autorsh:

Krert I dhe II jan hartuar nga prof. dr. Muzafer Korkuti. Krert III dhe V jan hartuar nga prof. Selim Islami.
Kreu IV sht hartuar nga prof. Frano Prendi.

Krert VI, VII dhe VIII jan hartuar nga prof. dr. Sknder Anamali.

Prof. dr. Edi Shukriu ka shkruar n pjesn Mbretria Dardane (Kreu VI) sythet: Territori, popullsia e kultura dhe Dardania paraurbane.

Prgatitja pr botim (redaktimi) e pjess Ilirt, me ndryshimet prkatse u b nga prof. dr. Muzafer Korkuti.

2. NEOLITI


Vendbanimet neolitike

Neoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur) prfaqson etapn e fundit dhe njkohsisht
m t zhvilluarn t epoks s gurit. Ai prfshin nj koh q fillon nga mijvjeçari i shtat dhe mbaron nga fundi i mijvjeçarit t katrt p.e. son. Arkeologjikisht neoliti ndahet n tri periudha t mdha: e hershme, e mesme dhe e von. N kt t fundit prfshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti (nga bashkimi i fjals lat. eneos - bakr dhe greq. lithos - gur),
q prbn etapn e fundit dhe kalimtare pr epokn e bronzit.

N kta tridhjet vjett e fundit jan zbuluar e grmuar nj numr i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati n tr territorin e Shqipris, si n Maliq, n Cakran, n Vashtmi,
n Burimas, n Podgorie, n Barç e n Drsnik t rrethit t Korçs, n Kamnik t Kolonjs,
n Blaz e Nezir t Matit, n Cakran t Fierit, n Burim, n Gradec e n Cetush t Dibrs, n Kolsh t Kuksit, n Rajc e n Rashtan t Librazhdit e nga gjetje t rastit n pika t tjera. M mir sht njohur e studiuar pellgu i Korçs, i cili gjat epoks prehistorike ka pasur kushte shum t mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonn m t pasur e m t zhvilluar kulturore t neolitit si edhe pellgun ku mund t ndiqet pa ndrprerje zhvillimi i kulturs neolitike n gjith shtrirjen e tij kohore. Materialet e gjetura n kto qendra prehistorike, krahas atyre t dala n drit shum koh m par si n Velç t Vlors ose rastsisht n rrethet e tjera t vendit, kan dhn mundsi q t njihen aspekte t ndryshme t jets ekonomike, shoqrore dhe kulturore t banorve neolitik t territorit ton, ndrsa prhapja
e gjer e ktyre vendbanimeve dhe e gjetjeve rastsore neolitike ka treguar se ky territor gjat ksaj epoke ka qen i banuar dendur dhe pa ndrprerje.

Jeta n vendin ton gjat neolitit u zhvillua n kushte shum t prshtatshme natyrore. Klima e ftoht dhe e lagsht e paleolitit, e cila kishte filluar q n mezolit t’i lshonte vendin
nj klime m t but, tani merr pak a shum karakterin e klims s sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojn prej asaj t ditve tona.

Kto rrethana t favorshme natyrore ndihmuan q vendi yn gjat neolitit t arrij n nj nivel t lart zhvillimi ekonomik dhe kulturor pr at koh. Njeriu nga skllav i natyrs, siç ishte n paleolit, shndrrohet tani, pak e nga pak, n zotrues i saj. N kt koh lindin e zhvillohen forma t ndryshme t veprimtaris prodhuese t njeriut, t cilat me plot t drejt mund t merren si zanafilla e degve t veçanta t ekonomis dhe t prparimit teknik e kulturor t shoqris s sotme. T tilla jan bujqsia e blegtoria, prodhimi i qeramiks, tjerrja dhe endja, teknika e ndrtimit t banesave etj.. Prsoset n kt koh edhe teknika e punimit
t veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn n prdorim t gjer dhe bhet karakteristike pr epokn dhe teknika e lmimit t gurit. Nga fundi i neolitit (eneolit), pr t parn her dalin dhe veglat e objektet prej bakri, t cilat shnojn dhe fillimet e metalurgjis n vendin ton.

N kto periudha t largta t prehistoris, vendbanimet i ndeshim zakonisht npr tarraca lumore, pran burimeve ose n vende me toka pjellore dhe t pasura me pyje q strehonin shum kafsh t egra. Por krahas ktyre, vazhdonin t shrbenin si vendbanim edhe shpellat
(shpella e Velçs, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat paraqiten dy llojesh: n form gropash nndhese (Cakran) dhe t tilla t ndrtuara drejt mbi tok (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht kto kishin planimetri drejtkndshe dhe ishin nj ose dy dhomshe. Muret
e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me balt n njrn ose n t dy faqet e tyre. Dyshemet ishin gjithashtu prej balte; n disa raste ato vendoseshin mbi
shtroje trarsh pr t izoluar lagshtirn. N Dunavec dhe n Maliq t Korçs jan zbuluar banime t ngritura mbi hunj (palafite). Mbi hunjt vertikal qndronte nj platform prej trarsh t vendosur horizontalisht e mbi t ngriheshin banesat (kasollet) t shtruara me balt. Palafiti i Maliqit ka qen i rrethuar me nj gardh q e mbronte nga vrshimi i ujit apo nga rreziqe t tjera.

Ekonomia. Lulzimi i gjinis matriarkale

Nga materialet e zbuluara n vendbanimet neolitike t vendit ton del se bujqsia prbnte
nj nga format kryesore t prodhimit dhe sidomos tek ato bashksi primitive q banonin n toka pjellore, si p.sh. n pellgun e Korçs, n fushn e Cakranit (Fier) etj.. Toka punohej cekt me shat prej guri ose briri dreri. Kjo ishte forma m primitive e punimit t toks. N kt koh mbillej gruri si dhe llojet e tjera t drithrave. Kt e tregojn farrat e karbonizuara t zbuluara n shtresat neolitike t Podgories, t Konispolit, t Maliqit apo n muret e banesave t lyera me balt t przier me byk drithrash, siç i gjejm n vendbanimet
m t hershme neolitike (Vashtmi, Kolsh etj.).

N depozitimet neolitike t vendit ton, przier me mbeturina t ndryshme t kulturs, jan zbuluar me shumic dhe kocka bagtish t imta dhe t trasha, q tregojn se krahas bujqsis banort neolitik merreshin edhe me blegtori. Prej bagtive ata siguronin qumshtin, mishin, leshin, lkurn etj.. Nj pjes t ktyre produkteve ata i siguronin dhe nprmjet gjuetis s kafshve t egra, kockat dhe brirt e t cilave i ndeshim gjithashtu n qendrat e banuara t ksaj kohe. Dreri ishte nj nga kafsht e egra m t paraplqyera t gjahut, i cili prveç minuts dhe lkurs, u siguronte bujqve primitiv edhe brirt me t cilt bnin vegla t ndryshme bujqsore, si shetr, çekan etj., dhe q i gjejm t prfaqsuar mir sidomos n vendbanimin e Dunavecit e t Maliqit. Po ktu jan zbuluar edhe shum pesha rrjetash, gropa etj., q dshmojn se nj form tjetr e sigurimit t ushqimit t banorve neolitik t Dunavecit e t Maliqit ishte dhe peshkimi.

Banort neolitik t vendit ton dinin gjithashtu t tirrnin fijen dhe t endnin prej saj rroba
me an t vegjs primitive vertikale. Kt e tregojn rrotullat e boshtit dhe peshat pr trheqjen e fijes n vegj, t zbuluara n Maliq e gjetk.

Q n etapn m t hershme t neolitit shfaqen dhe ent prej balte t pjekur, q prbjn si kudo gjetjet m t shumta e m t rndsishme n vendbanimet e ksaj kohe.Prodhimi primitiv i tyre ashtu si edhe ai i tekstilit dhe i prodhimeve bujqsore, ishte i lidhur me punn
e gruas. Çdo bashksi neolitike i prgatiste vet ent sipas nevojave t saj. Ato punoheshin
me dor n forma e madhsi t ndryshme, me faqe t trasha ose t holla, me ose pa zbukurime sipas qllimit t tyre praktik.

Zhvillimi i madh, pr at koh, i prodhimit, i cili gjeti shprehjen e vet n shtimin e llojeve t veglave t puns dhe n prmirsimin teknik t punimit t tyre, n zhvillimin e formave t tilla t ekonomis, siç ishin bujqsia dhe blegtoria etj., solli ndryshime dhe n organizimin shoqror, q u pasqyrua n prmirsimin e mtejshm t strukturs gjinore. Gjinia matriarkale e lindur q n paleolitin e lart dhe e zhvilluar dalngadal gjat mezolitit arrin tani fazn e lulzimit t saj. N fushn ekonomike kjo faz e zhvillimit gjinor ishte e lidhur kryesisht me zhvillimin e bujqsis primitive, e cila duke qen pun e gruas, i jepte asaj nj vend me rndsi n prodhimin shoqror.Paraqitja e saj me figurat e shumta prej balte, dshmon se ajo kishte nj pozit parsore n gjini.Martesa me grupe, karakteristike pr periudhn e hershme t matriarkatit, zvendsohet tani n periudhn e lulzimit t saj me nj form t re m t prsosur, me martesn me çifte.

Gjat gjith kohs s neolitit, gjinia mbetet e vetmja njsi shoqrore dhe ekonomike n bashksin primitive. N kt gjini kishte jo vetm bashksi familjesh me çifte, por edhe nj organizim pune dhe konsumi kolektiv. Puna e prbashkt i shpinte njerzit n pronn e prbashkt mbi mjetet e prodhimit dhe mbi produktet e prodhimit.

Ndrmjet gjinive, q jetonin n afrsi t njra-tjetrs, u vendosn gjat ksaj periudhe marrdhnie t tilla ekonomike e shoqrore q shpun n formimin e bashksive fisnore. Midis ktyre njsive t mdha fisnore fqinje ose m t largta, ekzistonin marrdhnie kmbimi. N vendbanimet tona neolitike jan ndeshur sende t sjella nga krahina t largta, siç jan p.sh., importet e poçeris diminiane t Thesalis n depozitimet e vendbanimit t Cakranit apo t Kamnikut etj..

Arti dhe botkuptimi

Arti i bujqve dhe i blegtorve neolitik priret drejt formave dekorative gjeometrike dhe figurative skematike.

Arti dekorativ neolitik shfaqet me tr prmbajtjen e tij sidomos n prodhimet e poçeris, ku shum nga format e enve me harmonin dhe me elegancn e trupit t tyre i tejkalojn krkesat e ngushta utilitare dhe hyjn n fushn e realizimeve artistike.

N tr kulturat neolitike t vendit ton qeramika paraqitet e zbukuruar me ornamente t shumta t realizuara me teknika t ndryshme (pikturim, grvishtje, ngulitje, inkrustim, etj.) dhe trajtime t veçanta stilistike, sipas fazave t zhvillimit prparues t saj. Motivet e zbukurimit prbhen nga vija t drejta ose t prkulura me kombinime nga m t ndryshmet,
si dhe nga figura gjeometrike: trekndsha e rombe me fush t zbrazt ose t vizatuar, nga rrath, spirale, meandra, etj..Kto motive, prveç zhvillimit t thjesht pr t zbukuruar ent, kan shrbyer, n mjaft raste, edhe si simbole grafike pr t paraqitur ambientin, sendet apo fuqit e natyrs sipas botkuptimit magjik t njerzve neolitik.

Arti figurativ i ksaj kohe prfaqsohet kryesisht nga figurat antropomorfe apo zoomorfe prej balte t pjekur, t cilat kryesisht jan t vogla.Tipari m karakteristik i tyre sht skematizimi i forms, nganjher jasht mass, ashtu sikurse sht n artin dekorativ t qeramiks gjeometrizimi i theksuar i ornamentit. Kto figura qeniesh paraqiten n form cilindrike, plaçke apo steatopigjike (vithegjera), n kmb ose ulur. Nj pjes e tyre jan t ngjashme me tipat prkats t Azis s Prparme dhe t Mesdheut Lindor, gj q tregon pr lidhje e ndikime kulturore t drejtprdrejta t kulturave neolitike t vendit ton me ato t ktij areali.

Kto prodhime plastike, shpesh me vlera artistike, personifikonin, nga ana tjetr, ato fuqi t panjohura, t cilat sipas bujqve dhe blegtorve primitiv, kishin n dor pjellorin e toks dhe mbarshtimin e kafshve. Kshtu, figurat e grave, t cilat mbizotrojn n plastikn antropomorfe neolitike, jan t lidhura me kultin e pjelloris s toks-nn, ndrsa ato q riprodhojn figura zoomorfe - me kultin e kafshve shtpiake, q luanin, ashtu sikurse dhe bujqsia, nj rol t rndsishm n ekonomin e bashksis neolitike. Me kultin e toks-nn dhe t kafshve lidhen edhe vazot antropomorfe e zoomorfe t zbuluara n vendbanimet neolitike t Maliqit, t Dunavecit etj..

Botkuptimi i banorve neolitik sht shprehur edhe n kultin e varrimit. Varrosja e t vdekurve bhej pran ose brenda territorit t vendbanimit. Varret nuk kishin ndonj ndrtim t veçant; kufoma vendosej n nj grop t cekt n pozicion fjetjeje dhe kmb t mbledhura pa takm funeral. Riti i varrimit brenda territorit t banuar ose brenda baness ishte i lidhur me nj zakon shum t prhapur n at koh n Ballkan dhe n prgjithsi n rajonin e gjer t Mesdheut. Siç duket, ai kishte karakter flijimi dhe u kushtohej fuqive q mbronin vendbanimin.

Grupet etno-kulturore neolitike

Numri i konsiderueshm i vendbanimeve neolitike t zbuluara n tr territorin e Shqipris
si edhe prkatsia kohore e tyre nga neoliti i hershm n neolitin e mesm, t von, duke prfshir dhe epokn e bakrit, e bjn t mundur t veçojm disa grupe kulturore dhe ta ndjekim zhvillimin e kulturs pa ndrprerje nga fillimet e mijvjeçarit t shtat e deri n fund
t mijvjeçarit t katrt p.e. son.

Neoliti i hershm, prfaqsohet nga Vlushi, Podgoria I, Vashtmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i Vlunuts karakterizohet nga nj qeramik trashanike ngjyr gri t zez, me forma tepr t thjeshta e me pak zbukurime t bra me shtypje. Qeramika gjendet
s bashku me vegla pune prej stralli tipike mezolitike, ndaj Vlushi i takon periudhs kalimtare
nga mezoliti n neolit.

Kultura Podgorie I, Vashtmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II, t cilat jan njohur e studiuar mir, i takojn neolitit t hershm t zhvilluar. Kjo periudh n territorin e Shqipris Juglindore sht dokumentuar nga kultura Podgorie I. Fal nj shtrese kulturore t trash rreth 3 m e mjaft t qart, n Podgorie, dhe t nj lnde shum t pasur arkeologjike mund t


rindrtohet tabloja e asaj kulture, e cila karakterizohet nga qeramika njngjyrshe e kuqe me shklqim, nga qeramika e pikturuar me boj t bardh mbi sfond t kuq si edhe nga figurat steatopigjike prej balte e tryezat e thjeshta t kultit, t cilat i vn n raporte t drejtprdrejta kulturore e kronologjike me neolitin e hershm t Thesalis (faza Presesklo e pjesrisht Protosesklo), si edhe me neolitin e hershm t Maqedonis (Vrshnik-Anzabegovo Ib, c). Elementet e tjera t pranishme n Podgorie I, si qeramika impreso e tipit t Devollit e ajo e tipit adriatik, si edhe qeramika barbotine e shesht e vn at n lidhje me kulturat e neolitit
t hershm adriatik e ballkano-qendror.

Kultura prfaqsuese e Shqipris Verilindore, Kolshi I ka si tregues themelor qeramikn barbotine n reliev t ngritur, qeramikn e pikturuar me boj kafe mbi sfond t kuq dhe qeramikn impreso, t cilat vendosen mjaft qart n raporte kulturore e kronologjike me Rudnikun (Rudniku III) n Kosov dhe me gjith kulturat e fazs Starçevo II b t Ballkanit Qendror. Blazi I e II n zonn e Matit ka qeramik t tipit impreso-kardium me motive t ndryshme, si edhe qeramik njngjyrshe gri e t zez me shklqim q i japin kulturs s ktij vendbanimi shpellor karakterin adriatik lindor (Smilçiç I).

Kalimi nga neoliti i hershm n neolitin e mesm shnon nj kthes n t gjith zhvillimin kulturor t territorit t vendit ton, gj q sht pasqyruar mjaft qart n kulturat Dunavec I - Cakran Blaz III, t cilat prfaqsojn dhe tri fazat kryesore t zhvillimit t neolitit t mesm
n Shqipri. Tipar themelor pr t gjitha fazat e ksaj periudhe sht qeramika ngjyr gri, gri
e zez dhe e zez me siprfaqe t lmuar me ose pa shklqim, si edhe qeramika barbotine e impreso t trashguara nga neoliti i hershm. Qeramika shquhet pr nj larmi formash ku mbizotrojn kupat bikonike me variante t ndryshme, tasat trung konik me fund t lart, ent me trup sferik me profile t ndryshme etj.. Qeramika e neolitit t mesm dallohet edhe pr pasurin e zbukurimeve t bra me incizim e thellim, hera-hers t inkrustuara me boj
t kuqe ose t bardh, pr zbukurimet plastike variantesh t ndryshme, pr zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj..

Çdo njra nga tri kulturat prfaqsuese ka tiparet dhe veçorit lokale q burojn nga diferencat n kronologjin relative si edhe nga pozita gjeografike, nga raportet e lidhjet q ato kishin me kulturat fqinje.

Faza Dunavec I q prfaqson shtresn m t hershme t neolitit t mesm sht e lidhur
me ekzistencn e nj vendbanimi palafit, i cili, sot pr sot, sht m i hershmi n territorin e Ballkanit. N Dunavecin I, krahas qeramiks s zez t cilsis shum t mir vazhdoi t prdorej gjersisht qeramika barbotine me reliev t zhvilluar, tradit kjo e neolitit t hershm
Starçevian. Por tonin kulturs s Dunavecit I ia jepnin format e reja t enve t zbukurimit
n reliev, zbukurimet me incizim e ngulitje, zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj..

Gjat Dunavecit II, krahas elementeve q u trashguan nga periudha paraardhse, q edhe ktu prbjn shumicn, ka edhe nj tog elementesh t reja q e veçojn at si nj faz m vete. Zbukurimi n reliev njeh zhvillimin e tij m t gjer, po ashtu bhet tipik zbukurimi me grvishtje i llojit adriatik, kanelyra prmirsohet cilsisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe qeramika e pikturuar me boj t kuqrremt. N kt faz shfaqen edhe fragmentet e para t qeramiks dyngjyrshe kuq e zi.

3. EPOKA E BRONZIT. KALIMI NË ORGANIZIMIN FISNOR PATRIARKAL

Gjurm t kohs s bronzit. Vendbanimet

Epoka e bronzit n Shqipri prfshin mijvjeçarin e tret dhe gjith mijvjeçarin e dyt p.e. son, e deri n fundin e shek.XII p.e.r. Ajo njihet prej t dhnave t fituara nga shtresat e kulturs s bronzit n vendbanimet e Maliqit, t Trenit e t Sovijanit n pellgun e Korçs, nga shtresa e par e vendbanimit t Gajtanit n afrsi t Shkodrs, nga gjetjet n shpelln e Nezirit dhe nga vendbanimi i Badhers e kalaja e Kalivos n rrethin e Sarands. Gjithashtu njihet nga varrezat tumulare n Mat, n Kuks, n Barç (Korç), n Pazhok (Elbasan), n Divjak (Lushnj), n Patos (Fier), n Vajz e Dukat (Vlor), n Piskov (Prmet), nga tumat
n luginn e Dropullit, nga tuma e Bajkajt (Sarand) e nga depo e gjetje t rastit t zbuluara buz liqeneve t Shkodrs, t Pogradecit, t Presps etj..

Kto t dhna dshmojn se territori i Shqipris gjat ksaj epoke ka qen i populluar gjersisht, q nga zonat e tij t ulta fushore e deri n krahinat e brendshme dhe t vshtira malore. Njerzit banonin kryesisht n vendbanime t hapura. N nj mas m t kufizuar jan shfrytzuar dhe shpellat, ashtu siç kan vazhduar t jen n prdorim edhe palafitet, siç tregojn grmimet e viteve t fundit n vendbanimin palafit t Sovijanit. Nga fundi i ksaj epoke lindin edhe vendbanimet e para t fortifikuara, t cilat rrethohen me mure gursh t palatuar e t lidhur n t that apo me ledhe e hunj. Nj pjes e mir e vendbanimeve t ktij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e Marglliçit (Fier) etj., q do t marrin zhvillim t plot dhe do t bhen karakteristike pr epokn pasuese, at t hekurit, e kan origjinn e vet n kt periudh.

Banesat kan qen kasolle, q ndrtoheshin me lnd drusore, kallama e kasht. Ato jan njkthinshe zakonisht me planimetri katrkndshe, por duket se ka qen n prdorim edhe tipi me baz t rrumbullakt e trup konik. Dyshemet kan qen t shtruara me balt t ngjeshur e t rrahur, kurse muret t thurura me thupra e t lyera me balt t przier me byk.
N mes kishin nga nj vatr t rrumbullakt; ka raste kur kt e gjejm t vendosur anash n formn e nj korite q nuk njihet n banesat neolitike. Vlen t prmendim nj kompleks banesash t bronzit t von t zbuluara n kalan e Badhers, t cilat kan form katrkndshe ose rrethore t ndrtuara me nj xokolatur gursh, mbi t ciln ngriheshin paretet dhe çatia prej materiali t leht.

Lindja e metalurgjis s bronzit dhe prparimet n degt e tjera t ekonomis

Karakteristika themelore e ksaj epoke sht lindja e metalurgjis s bronzit, q i dha emrin dhe vet epoks. Pr zhvillimin e saj ndihmoi shum dhe pasuria me bakr e vendit ton, sidomos n zonat metalmbajtse t Matit, t Kuksit, t Korçs etj..

Vendin kryesor n prodhimin e metalurgjis e zn veglat e puns dhe sidomos armt, siç jan spatat, draprinjt, shpatat, kamat, thikat dhe majat e heshtave e t shigjetave. Veglat dhe armt e reja nuk mundn t prjashtonin plotsisht nga prdorimi veglat dhe armt e tradits neolitike. Madje n periudhn e par t bronzit ato jan ende t pakta e t dobta, por gradualisht shtohen e prsosen dhe hyjn gjersisht n prdorim, duke ushtruar nj ndikim t fuqishm n veprimtarin ekonomike e shoqrore t njeriut. Prsosuria e derdhjes dhe pastrtia e objekteve t prodhuara n fundin e epoks s bronzit arrin nj nivel t till teknik, q dshmon se gjat ksaj periudhe metalurgjia e bronzit kishte arritur lulzimin e saj
t plot dhe ishte kthyer n nj zejtari t mirfillt. Midis ktyre prodhimeve meritojn t prmenden spatat me forma karakteristike vendase siç jan spatat me emrin « shqiptaro- dalmate ». Krahas tyre qndrojn prodhimet vendase t imitacioneve egjeane ose me origjin nga Evropa Qendrore, t tilla, si spatat dytehshe t tipit minoik, shpatat e gjata t tipit egjean, spatat e tipit kelt, etj., q dallojn nga prototipat e tyre pr veçantit lokale.

Arritjet n fushn e metalurgjis s bronzit ndihmuan veprimtarin prodhuese dhe u bn mbshtetje pr zhvillimin e degve t tjera t ekonomis, n mnyr t veçant t bujqsis. Karakteri i saj ndryshoi edhe si pasoj e zhvillimit t blegtoris. Rritja e numrit t kafshve shtpiake, si kali, gjedht dhe bagtit e imta, q i gjejm t prfaqsuara gjersisht midis materialit kockor n shtresat kulturore t vendbanimeve t bronzit dhe n varrezat e ksaj kohe, solli me vete ndryshime thelbsore n bujqsi. Nga kopshtet e vogla, q rrmiheshin
me vegla t thjeshta prej briri e druri, kalohet tani n shfrytzimin e siprfaqeve m t gjera,
q i punonin me parmend druri, duke shfrytzuar forcn trheqse t kafshve. Tokat hapeshin me an t djegies s pyjeve. T shkriftuara nga zjarri i fort dhe t pasuruara me plehun e hirit, ato ishin t gatshme pr t’u mbjell. Bujkut primitiv nuk i mbetej veçse t hidhte farn dhe ta mbulonte at me nj lrim t cekt. Kjo tok nuk mund t shfrytzohej pr shum vjet, sepse ngjishej dhe nuk mund t punohej m me veglat e thjeshta t kohs, prandaj bujqit hapnin toka t reja, gj q i dha bujqsis s bronzit nj karakter ekstensiv.

N krahasim me qeramikn e bukur dhe t nj cilsie t lart t neolitit t von, qeramika e bronzit t hershm paraqitet m primitive si n teknikn e punimit, ashtu dhe n sistemin e zbukurimit. Por kjo sht nj qeramik me forma t reja e t panjohura m par, ndrsa nj element i rndsishm n ndrtimin e saj jan vegjt. M tipike n kt qeramik jan vazot
me dy vegj t larta mbi buz, ato me dy ose katr vegj unazore nn gryk, filxhant me nj vegj t lart mbi buz dhe brokat me trup t fryr dhe qaf cilindrike me nj vegj nn gryk. Tipar tjetr dallues i ksaj qeramike sht zbukurimi me motive plastike shiritash me ose pa thellim. E njohur n gjuhn arkeologjike, pr kt arsye, si qeramika « shiritore », ajo prbn tani nj element t ri kulturor q nuk lidhet me traditn neolitike. Prototipat e saj jan me origjin t largt nga Ponti n brigjet e Detit t Zi dhe shfaqja e saj n Ballkan, ashtu
si dhe n krahinat e tjera t Evrops sht e lidhur me dyndjen e madhe t nj popullsie
baritore q vjen nga stepat e Lindjes aty nga fundi i neolitit.

Krahas ksaj qeramike do t vazhdoj t mbijetoj edhe ajo me forma tradicionale neolitike vendse, e zbukuruar me ornamente t incizuara ose me kanelyra, e cila paraqitet m e pakt
n fillimet e shtresave kulturore dhe gradualisht vjen e z vend parsor n qeramikn e bronzit.
Qeramika e bronzit t mesm lidhet gjenetikisht me at t bronzit t hershm dhe riprodhon
t njjtat forma e sistem zbukurimi, por me nj teknik m t prparuar. Shfaqen tani dhe forma t reja, prej t cilave m karakteristike jan ent pseudominoike me dy vegj t larta mbi buz, sahant me dy vegj horizontale posht buzve ose q ngrihen mbi to, etj..

N bronzin e von prodhimi qeramik rigjallrohet. Ent paraqiten me forma m t evoluara,
m t pasura dhe m t prsosura nga pikpamja teknologjike. Zakonisht ent me parete t holla jan t pjekura mir dhe kan ngjyra kryesisht t çelta, okr, t kuqe dhe gri n t blert. N fillim kjo qeramik sht e thjesht, por n fazat e mpastajme pasurohet me
zbukurime t pikturuara me motive t larmishme gjeometrike. Tek qeramika m e hershme
e ktij tipi, pikturimi sht br pas pjekjes s ens dhe ka ngjyr t kuqe t praruar, kurse m von ai bhet para pjekjes dhe merr pastaj ngjyrn kafe me nuanca t ndryshme.

N literaturn arkeologjike kjo qeramik sht pagzuar me emrin « devollite », nga emri i krahins ku sht zbuluar m par. Por djepi i saj duket se sht pellgu i Korçs, ku ajo kronologjikisht paraqitet deri tani si m e hershme. Kndej ajo prhapet pastaj n t gjith Shqiprin e Jugut dhe n krahinat fqinje t Maqedonis, t Thesalis dhe t Epirit, ku datohet si m e von. Nga fundi i bronzit, n sintaksn gjeometrike t sistemit zbukurues t qeramiks « devollite » futen dhe elemente t zbukurimit mikenas, si rezultat i lidhjeve gjithnj m t ngushta t ksaj treve me botn e Egjeut.

Si e till qeramika « devollite » paraqitet si prfaqsuese e nj grupi t veçant kulturor me nj shtrirje t gjer n territorin jugor t Shqipris dhe t diferencuar nga ai i krahinave veriore,
i cili nuk zbaton pikturimin e qeramiks dhe as teknologjin e grupit « devollit », duke u treguar m konservator si ndaj formave, ashtu dhe ndaj zbukurimit tradicional t periudhave pararendse t epoks s bronzit.

Prodhimet zejtare dhe ato bujqsore-blegtorale bn t mundshme edhe zhvillimin e kmbimeve. Tregues i rndsishm n kt drejtim jan depot ose objektet e fshehura, q prbjn nj dukuri t rndomt n bronzin e von dhe q ndeshen jo rrall dhe n vendin ton. Depo t tilla jan gjetur buz liqenit t Shkodrs dhe Buns, n afrsi t Shiroks e Beltojs me spata t tipit « shqiptaro-dalmat », n nj shpell afr Koplikut dhe n fshatin Bushat me spata t tipit « kelt », etj.. Kto depo, q krijohen n raste rreziku nga zejtar endacak, t cilt jan njkohsisht dhe nutss t prodhimeve t tyre, gjenden zakonisht gjat rrugs natyrore. Ato prmbajn objekte t pavna n prdorim, shpesh prodhime t nj kallpi, t cilat, pr shkak t formave standarde, shrbejn edhe si njsi vlere pr kmbim.

Objektet e importit egjean, italik dhe ato me prejardhje nga viset e Evrops Qendrore, t prfaqsuara n gjetjet arkeologjike t vendit ton prmes armve, qeramiks dhe sendeve t tjera t luksit, jan dshmi e prpjestimeve q marrin kmbimet gjat bronzit. Zhvillimi i tyre dhe lidhjet me krahina kaq t largta u ndihmuan nga lindja n kt koh e transportit toksor, q shfrytzon forcn bartse t kafshve dhe sidomos shfaqja e anijeve me vela, q lejuan lundrimet n det t hapur dhe arritjen e brigjeve t tjera. Q nga kjo koh banort e bronzit t vendit ton, duket se kryen pr her t par dhe kalimin e Adriatikut.

Megjithat duhet thn se lidhjet midis krahinave t ndryshme, qofshin kto t afrta apo t largta, nuk ishin t rregullta, prandaj dhe shkmbimi i produkteve midis bashksive mbetet gjithnj nj gj e rastit.

Ndryshimet n strukturn shoqrore

Prparimet n degt e ndryshme t ekonomis çuan n rindarjen e puns midis sekseve dhe pr pasoj n ndryshimin e pozits shoqrore t burrit dhe t gruas. Burri duke u marr tani
si me bujqsi e blegtori, ashtu edhe me prodhimin metalurgjik, zuri vendin drejtues n
ekonomi e shoqri, ndrsa roli i gruas u dobsua. Kjo solli ndryshime dhe n marrdhniet shoqrore, t cilat u shprehn n zvendsimin e rendit gjinor matriarkal me at patriarkal dhe n kalimin nga familja matriarkale me çifte n familjen patriarkale monogame, e cila u b dhe brtham e shoqris fisnore t ksaj kohe. Brenda fisit ajo formonte nj njsi t pavarur ekonomike e shoqrore. Pjestart e saj i lidhte prona e prbashkt e familjes, prodhimi dhe konsumi i prbashkt. T gjith pjestart e familjes ishin t barabart midis tyre, kurse kryetari ishte i pari midis t barabartve.

Gjat epoks s bronzit struktura e fisit u b m e ndrlikuar. Midis familjes dhe fisit u krijua nj hallk tjetr, vllazria, e cila prmblidhte disa familje t mdha patriarkale, t dala nga ndarja e familjes mm.

Pasqyr e ktij organizimi shoqror jan monumentet skulpturore t ksaj kohe, tumat, t cilat jan varre apo varreza kolektive t nj familjeje, vllazrie ose fisi. Inventari i varreve t tyre flet dhe pr diferencim social t popullsis dhe nj shtreszim fillestar t saj, q e ka bazn te prparimet e shnuara n ekonomi dhe te mundsia q u krijua pr grumbullimin e
nj lloj pasurie prej ksaj. Vet ky fakt nnkupton krijimin e premisave pr lindjen e prons private, q do t sjell n t ardhmen shprbrjen e bashksis primitive.

Prirja pr t shtuar pasurin, pr t fituar toka e kullota t reja çoi gjat ksaj epoke n konflikte e lufta t vazhdueshme. Lvizjet dhe dyndjet e mdha t popullsive q vrtetohen
n mnyr t qart, prmes t dhnave arkeologjike, jan nj shfaqje e ksaj dukurie. Lindja
e vendbanimeve t fortifikuara, prsosja e armve dhe vendi q zn ato n inventarin e varreve, dshmojn se nga fundi i epoks lufta ishte br nj funksion i rregullt n jet. Plaçkitjet dhe prfitimet e tjera q vinin prej saj, rritn nj shtres udhheqsish ushtarak, e cila filloi t veçohet nga masa e gjer e antarve t fisit, duke u pasuruar prmes prvetsimit t pjess m t madhe t plaçks s lufts dhe t robrve t saj. Kta t fundit
do t bhen pastaj burim pr format m t hershme t shfrytzimit t njeriut si skllav n
familjet patriarkale ose ndryshe pr lindjen e skllavris patriarkale.

to be continued .....